Πένθιμο Εμβατήριο του Σωτήρη Πατατζή

Ο Σωτήρης Πατατζής γεννιέται στο Νησί της επαρχίας Μεσσήνης το 1917. Σπουδάζει  Νομική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εργάζεται ως δημοσιογράφος σε εφημερίδες και περιοδικά. Επίσης, μελέτησε σε βάθος τη γαλλική γλώσσα κι απoφοίτησε από το Institut Français d' Athenes. Γράφει διηγήματα, μυθιστορήματα και μεταφράζει, Ντοστογιέφσκι, Τσβάιχ,Μορουά, Θερβάντες, Μοράβια. Διατελεί μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών και της Εταιρίας Ελλήνων Θεατρικών Συγγραφέων. Πολλά έργα του έχουν μεταφραστεί σε ξένες γλώσσες: ρουμανικά, γαλλικά, δανέζικα, σουηδικά, γερμανικά. Έχει τιμηθεί με τρία βραβεία: Εθνικής Αντίστασης, Παγκοσμίου Διαγωνισμού Διηγήματος και Κρατικό. Τα πιο γνωστά λογοτεχνικά έργα του είναι τα διηγήματα Ματωμένα χρόνια, Νεράιδα του βυθού, τα μυθιστορήματα Μεθυσμένη πολιτεία, Πένθιμο εμβατήριο και τα θεατρικά έργα Δον Καμίλο, Χρυσή φυλακή, Ο καλός στρατιώτης Σβέικ.

Το Πένθιμο εμβατήριο(1978) αποτελεί ένα από τα πιο σπουδαία μυθιστορήματα της Μεταπολεμικής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Δεν είναι σπουδαίο απλώς για τον περίτεχνο λόγο του ή για την αφηγηματική τεχνική που ακολουθείται, αλλά για το θαυμάσιο περιεχόμενο του. Πρόκειται για ένα αντιπολεμικό μυθιστόρημα ή καλύτερα καταγγέλλει τη ματαιότητα του εμφύλιου πολέμου, ενός πολέμου που διεξάγεται όχι μόνο μεταξύ Ελλήνων, αλλά και μεταξύ ομοϊδεατών, κομμουνιστών  επίσης . 


Πιο συγκεκριμένα ,  ένα σώμα ανταρτών του Δ.Σ.Ε.  κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου που στρατοπεδεύει σε ένα ερημωμένο χωριό  έξω από τη Σπάρτη. Εκεί συνεχίζουν να ζουν λιγοστοί ντόπιοι, από τους οποίους ξεχωρίζει η μορφή του  ιερέα, ενός ανθρώπου με πολύ χιούμορ, συντηρητικός που ζει με την οικογένεια του με σύνεση και αυτάρκεια. Ο ιερέας εκφράζει το λαϊκό τύπο ανθρώπου που πιστεύει στο Θεό και υπομένει τα δεινά που του επιφυλάσσει με υπομονή και επιμονή. Εντυπωσιάζει η επιμονή του να εκφράζει ελεύθερα τη γνώμη του , αλλά και να μοιράζεται με όσους συμπαθεί τα αγαθά που έχει. Καταλήγει, όμως, να  είναι ίσως η πιο τραγική φιγούρα του μυθιστορήματος, αφού χάνει ό,τι έχει και δεν έχει στο τέλος.


Στο σώμα των ανταρτών πρωταγωνιστούν ο Γελαστός Βράχος, ο καπετάν Μπουλντόζας, ο Αρίστος και ο Γορίλας ο γιατρός. Ο καθένας τους εκπροσωπεί ένα διαφορετικό κόσμο. Ο Γελαστός Βράχος, πρώην τσαγκάρης με στοχαστική διάθεση,  ακολουθεί στη ζωή του τη σκληρή μαρξιστική-λενινιστική γραμμή. Ωστόσο, υπακούει τυφλά στο Κ.Κ.Ε. που έχει στραφεί σε μια παρερμηνεία και διαστρέβλωση της μαρξιστικής και λενινιστικής θεωρίας και ακολουθεί τη σκληρή σταλινική πολιτική γραμμή. Τίθενται πολλά πολιτικά  και εσωκομματικά ζητήματα με κεντρικό το ζήτημα της εξουσίας, από πού απορρέει η εξουσία, από την εργατική τάξη ή  από την κομματική ελίτ, καθώς επίσης το ζήτημα κατάχρησης εξουσίας. Ο καπετάν Μπουλντόζας είναι μοιραίος, ωραίος και γυναικοκατακτητής που ξελογιάζει μέχρι και καλόγρια. Αντιπροσωπεύει εκείνον τον τύπο ανθρώπου που ακολουθεί τυχαία ένα δρόμο, αλλά ονειρεύεται αξιώματα. 


Ο Αρίστος και ο Γορίλας, δύο άνθρωποι που συνδέονται με αληθινή  φιλία, οι οποίοι αμφισβητούν τις αξίες που προάγει το Κόμμα. Ο Αρίστος, τέλειος γνώστης της Ιστορίας και ο Γορίλας εντυπωσιασμένος από το Φρόιντ και το Γιουνγκ ξεδιπλώνουν τις σκέψεις τους για τις απαρχές του κόσμου, για την αξία της ζωής, για τη φιλία ή τον έρωτα, για τα όνειρα τους. Ο Αρίστος είναι εκείνος που έχει πιστέψει ότι  μια άλλη κοινωνία είναι εφικτή , εκείνη της ισότητας και της δικαιοσύνης και καυτηριάζει τα κακώς κείμενα και το στρεβλό δρόμο που επιλέγει να χαράξει το Κόμμα με το ρίσκο να θεωρηθεί προδότης.  Ο Γορίλας αποκαλεί με ιδιαίτερη καυστικότητα τους Αριστερούς , προοδευτικά ζώα. Είναι ο άνθρωπος που γύρισε από το βέβαιο θάνατο και τις νύχτες σαν βρικόλακας γυρίζει στα βουνά , καθώς υποφέρει από αϋπνία. 


Κατά τη διάρκεια της αφήγησης , εντοπίζεται η  ενδιαφέρουσα αναφορά στη τσακωνική μειονότητα και στον τρόπο ζωής των Τσακώνων, γνήσιων απογόνων των Δωριέων. Εκεί οι στρατιώτες φαίνεται να ανακαλύπτουν ένα επίγειο παράδεισο μετά από περιπλανήσεις μισού χρόνου σχεδόν στα βουνά να αντιμετωπίζουν άθλιες συνθήκες διαβίωσης και να τους καλεί έντονα το ένστικτο της επιβίωσης. Το τσακώνικο όνειρο δε διαρκεί για πολύ, καθώς  ο Γελαστός Βράχος θέτει στους απομένοντας στρατιώτες του, το δίλημμα του θανάτου ή της εκπλήρωσης του ιερού καθήκοντος με την απειλή χειροβομβίδας. Από αυτούς στο χωριό απομένει μόνο ο Χανς, ο Γερμανός "εχθρός", που σώζεται χάρη στο ψυχικό σθένος του Αρίστου και του Γορίλα, καθώς επίσης λειτουργεί καθ' όλη τη διάρκεια της αφήγησης σαν ένα σύμβολο νίκης της ανθρωπιάς στην αποτρόπαια φύση του πολέμου που μπορεί να εξαγριώσει τον άνθρωπο και να τον εθίσει στη βία και στην εξουσία.


Το συγκεκριμένο μυθιστόρημα προτείνεται, γιατί  πρώτα απ' όλα, αποτελεί καταγγελία ενάντια στην τυφλή βία και εξουσία, καθώς επίσης κατακρίνει την προσωπολατρία και την αλαζονεία του ανθρώπου. Κάθε περίπτωση είναι ξεχωριστή και ως τέτοια θα πρέπει να εξετάζεται με κριτική σκέψη κάθε φορά χωρίς να αναμασάμε άκριτα τα λόγια των μεγάλων φιλοσόφων και πολιτικών. 


Τέλος, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον μυθιστόρημα με ψυχολογικές, ιστορικο-κοινωνιολογικές και ηθικές προεκτάσεις, αφού αναφέρεται σε μια σκοτεινή σελίδα της Σύγχρονης Ιστορίας της Ελλάδας που συχνά αποτελεί ένα ταμπού. Ο Εμφύλιος Πόλεμος,  ο "Εθνικός Διχασμός"  στην πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο από το αποτέλεσμα ταξικής πάλης. Ωστόσο, αν και πολλά έχουν γραφτεί για τον Εμφύλιο Πόλεμο, ιδιαίτερο ενδιαφέρον εντοπίζεται σε αυτό το μυθιστόρημα , γιατί φαίνεται να ασκείται έντονη κριτική στην πολιτική στάση του Κόμματος  που  διχάζει συχνά τους θιασώτες του και θυσιάζει τόσες αθώες ζωές.




Χρήσιμοι σύνδεσμοι:                                                         
http://archive.enet.gr/online/online_text/c=113,dt=24.03.2006,id=20985496
http://archive.enet.gr/online/online_text/c=113,dt=01.04.2006,id=97723464
http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=461&t=326